نشست علمی «سیمای زن در ادبیات فولکلوریک آذربایجان»

به گزارش پایگاه خبری بامدادفردا، در آغاز این نشست، دکتر محمدعلی پرغو؛ رئیس مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران، طی سخنانی گفت: این نشست با هدف پرداختن به یکی از نیازهای اساسی جامعه، یعنی بازخوانی جایگاه زن در فرهنگ و فولکلور ایران، به‌ویژه آذربایجان، برگزار شده است.

وی با اشاره به مأموریت مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران افزود: این مؤسسه همواره می‌کوشد موضوعات هویتی و فرهنگی را که پاسخ‌گوی نیازهای فکری و فرهنگی جامعه امروز است، در اولویت فعالیت‌های خود قرار دهد.

دکتر پرغو با تأکید بر نقش بنیادین و غیرقابل انکار زنان در تاریخ و جامعه ایران اظهار داشت: در دوران دفاع مقدس، اگرچه مردان در جبهه‌های نبرد حضور داشتند، اما زنان در عرصه‌هایی همچون پشتیبانی جبهه‌ها، تربیت فرزندان، تقویت هیئت‌های پشت جبهه، ایجاد امنیت روانی برای رزمندگان و مقابله با جریان‌های فکری مخرب، نقشی بسیار اثرگذار ایفا کردند.

وی همچنین با اشاره به نقش‌آفرینی زنان در صدر اسلام، حضرت فاطمه زهرا(س) را نمونه‌ای برجسته از حضور فعال و تأثیرگذار زن دانست که در جنگ اُحد به‌عنوان پرستار و غمخوار پیامبر اکرم(ص) ایفای نقش کردند.

رئیس مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران در ادامه به تبیین مفهوم فولکلور پرداخت و گفت: فولکلور از دو واژه «فولک» به معنای توده مردم و «لور» به معنای دانش و فرهنگ تشکیل شده و به مجموعه‌ای از معارف غیررسمی، باورها، آیین‌ها، سنت‌ها و ادبیات شفاهی مردم اطلاق می‌شود. این حوزه، امروزه طیف گسترده‌ای از قصه‌ها، افسانه‌ها، ترانه‌ها، بایاتی‌ها، ضرب‌المثل‌ها، آیین‌های تولد، ازدواج و سوگواری، جشن‌های ملی و مذهبی و حتی فنون و پیشه‌های مردمی را دربرمی‌گیرد.

وی، فولکلور آذربایجان را برخاسته از تمدن کهن و نگاه توحیدی ملت ایران دانست و تصریح کرد: ادبیات شفاهی این منطقه از غنای کم‌نظیری برخوردار است و داستان‌ها، منظومه‌های عاشقانه و حماسی و ترانه‌های مردمی، از گنجینه‌های ارزشمند فرهنگ ایرانی محسوب می‌شوند.

دکتر پرغو در بخش دیگری از سخنان خود با تمرکز بر موضوع نشست اظهار داشت: در ادبیات فولکلوریک آذربایجان، هیچ روایتی وجود ندارد که در آن جایگاه زن نادیده گرفته شده باشد. زن در این داستان‌ها با شأن اجتماعی والا و گاه با جایگاهی برجسته‌تر از قهرمانان مرد معرفی می‌شود. وی افزود: زنان قهرمان در این روایت‌ها نه‌تنها در مدیریت زندگی اجتماعی، بلکه در شجاعت، اسب‌سواری، شمشیرزنی و حضور در میدان نبرد نیز دوشادوش مردان نقش‌آفرینی می‌کنند که نشان‌دهنده نگاه متعالی فرهنگ ایرانی به زن است.

در ادامه این نشست، دکتر ناصر صدقی، استاد گروه تاریخ دانشگاه تبریز، و دکتر غفار عبداللهی، مدرس دانشگاه تبریز، به‌عنوان سخنرانان نشست، به بررسی ابعاد مختلف سیمای زن در ادبیات فولکلوریک آذربایجان پرداختند و با ارائه نمونه‌هایی از روایت‌ها و داستان‌های عامیانه، جایگاه زن در فرهنگ عامه این منطقه را تبیین کردند.

دکتر صدقی با اشاره به جایگاه اجتماعی زنان در فرهنگ و ادبیات ترکان اظهار کرد: زنان در این فرهنگ دارای مراتب اجتماعی مشخصی بودند که بالاترین آن عنوان «خاتون»، سپس «خانم» و پس از آن «بیگم» است. این مراتب نشان‌دهنده شأن و منزلت زنان هم‌تراز با مردان در جامعه آن دوران است.
وی با اشاره به تفاوت نقش زنان در جوامع شهری و غیرشهری پیشامدرن ایران گفت: در حالی که زنان در جوامع شهری حضور اجتماعی محدودتری داشتند، زنان کوچ‌نشین و ایلی نقش فعال و مؤثری در فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی ایفا می‌کردند.

این استاد تاریخ در ادامه با بررسی سه داستان منتخب از منظومه حماسی، عرفانی و عاشقانه «دده قورقود»، نقش زنان را در قالب مادر، همسر و قهرمان اخلاقی تشریح کرد. وی در تحلیل داستان «همسر دیرسه‌خان و مادر بوغاج‌بک» اظهار داشت: این زن با خرد، ایمان و تدبیر، جان فرزند خود را که در معرض خطر مرگ قرار داشت نجات می‌دهد و نقش مادر به‌عنوان حافظ خانواده و نجات‌بخش را به نمایش می‌گذارد.

دکتر صدقی در تحلیل داستان «بانوی چیچک» نیز این شخصیت را زنی مستقل و توانمند معرفی کرد که با مهارت‌های سوارکاری، تیراندازی و کشتی‌گیری و با اختیار در انتخاب همسر، نمونه‌ای از توانمندی زنان در تعیین سرنوشت خویش است.

وی در ادامه به داستان «همسر دِلی‌دومرول» اشاره کرد و گفت: این زن با ایثار و عشق، جان خود را فدای همسرش می‌کند و نمونه‌ای از قهرمانی اخلاقی و انسانی را به تصویر می‌کشد؛ به‌گونه‌ای که قهرمان واقعی داستان، زن است نه مرد قدرتمند.

دکتر صدقی در پایان تأکید کرد: روایت‌های «دده قورقود» بازتاب‌دهنده ارزش‌های اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ترکان در قرون هشتم و نهم هجری است و مطالعه این آثار می‌تواند الهام‌بخش جامعه امروز در تبیین جایگاه و نقش زنان باشد.

در ادامه این نشست، دکتر غفار عبداللهی با ادامه مباحث مطرح‌شده، به بررسی نقش زنان در دیگر داستان‌ها و متون فولکلوریک آذربایجان پرداخت و اظهار کرد: بسیاری از شخصیت‌های داستانی نمادهای فرهنگی و اجتماعی هستند و نقش پیران و عارفان در انتقال ارزش‌های دینی و فرهنگی در این متون برجسته است.
وی شخصیت «نگار» در داستان «کوراوغلو» را نمونه‌ای از زن مستقل و شجاع دانست که با ترک زندگی پرزرق‌وبرق شهری، به جمع دلی‌ها می‌پیوندد و به‌عنوان عنصری تصمیم‌ساز در مسیر داستان‌ها ایفای نقش می‌کند.

دکتر عبداللهی همچنین به داستان‌های فولکلوریک دیگری از جمله «قاچاق نبی»، «شاه صنم و آشیق غریب» و «سارا و خان چوپان» اشاره کرد و این روایت‌ها را نمونه‌هایی برجسته از وفاداری، شجاعت، ایثار، استقلال رأی و پایبندی زنان به اخلاق و سنت دانست.

وی در پایان تأکید کرد: ادبیات فولکلوریک آذربایجان نشان‌دهنده نقش فعال زنان در جامعه و برابری آنان با مردان است و مطالعه این آثار، علاوه بر شناخت هویت فرهنگی، برای تحلیل تحولات اجتماعی و جایگاه زن در جامعه امروز اهمیت فراوانی دارد.