حال ناخوش حمام‌های تاریخی تبریز

کهن شهر تبریز با توجه به رواج سنت حسنه «وقف» در آن از یک سو و انتخابش به عنوان پایتخت حکومت های ایرانی برای پنج بار از سوی دیگر، افزون بر ۵۰۰ باب حمام تاریخی داشته که بسیاری از آنها در طول ۵۰ سال گذشته به دلیل ناآگاهی مردم و نهادهای متولی از اهمیت آنها تخریب شده و از بین رفته اند.

بر اساس اسناد موجود، حدود ۳۰ سال پیش بیش از ۱۲۰ باب گرمابه عمومی و تاریخی در شهر تبریز فعالیت می‌کرد، در حالی که این تعداد هم‌اکنون به ۲۵ باب رسیده که ۱۲ باب آن گرمابه عمومی و بقیه را گرمابه‌های تاریخی و قدیمی تشکیل می‌دهد که متاسفانه آن چنان که باید و شاید توجهی به حال و روز آنها نمی شود و هر روز با خطر تخریب و حذف از شناسنامه تاریخی و میراثی تبریز مواجه هستند.

طبق اعلام کارشناسان میراث فرهنگی ،حمام های بسیاری در دورۀ ایلخانان در تبریز ساخته شد، ولی قدمت حمام های قدیمی موجود فعلی در این شهر به دوران قاجار و پس از آن یعنی بعد از زلزلۀ ویرانگر ۱۱۹۴ق میرسد.

«حمام بهار»، «حمام حاج علی بابا»، «حمام سرهنگ»، «حمام سید گلابی»، «حمام شالچیلر»، «حمام شاهزاده تبریز»، «حمام شنب غازان»، «حمام مهدی‌خان»، «حمام میرزا مهدی»، «حمام نخست»، «حمام نظافت» و «حمام نوبر»، نام تعدادی از حمام های تایخی شناخته شده تبریز است که از این میان تنها حمام «نظافت» محله حکماوار در زمان فعلی به شکل سنتی آن و با کاربری گرمابه عمومی فعالیت می کند.

حمام تاریخی «نوبر» نیز که توسط میراث فرهنگی و شهرداری، تملک، بازسازی و مرمت شده و در اختیار بخش خصوصی برای استفاده به عنوان رستوران سنتی قرار داده شده بود، این روزها درش تخته شده است و داستان های زیادی درباره واگذاری مفت و مجانی آن به بخش خصوصی توسط یکی از مسوولان استانی در سال های قبل بر سر زبان هاست.

در این میان حمام «سرهنگ» در محله تاریخی میدان قطب (قورد میدانی) نیز فاصله چندانی با تخریب کامل ندارد، زیرا سازمان قطار شهری برای ساخت ایستگاه میدان قطب، ۵۰۰ متر از عرصه این حمام تاریخی را خریداری کرده و گودبرداری ۱۰ متری برای ساخت ایستگاه در این محل، بنیان این سازه قدیمی را با خطر ریزش مواجه کرده است.

امام آنچه در روزهای گذشته بحث «حمام های تاریخی» تبریز را بار دیگر بر سر زبان ها انداخته است و فضای مجازی آذربایجان شرقی را با مطالبی درباره بی توجهی نهادهای مسوول به این بناهای تاریخی آکنده کرده است، انتشار فیلمی از وضعیت نامناسب «حمام خان» در محله تاریخی «قره باغلیلار» و ابتدای کوچه ای موسوم به «خان دربندی» در کوی «میرزا رضا دالانی» است.

در فیلم منتشر شده از حمام تاریخی «خان»، دیوارها و گچبرهای دارای نقاشی این بنای قاجاری وضعیت نامناسبی دارند ودر حال فرو ریختن هستند.

انتشار این فیلم در فضای مجازی، واکنش کاربران را به دنبال داشت و آنان سازمان های مسوول از قبیل شهرداری تبریز و اداره کل میراث فرهنگی را به دلیل کوتاهی در مرمت این سازه معماری تقبیح کردند.

این در حالی است که گفته می شود تعدد وراث و اختلاف بین آنان مانع اصلی تملک، بازسازی و مرمت حمام تاریخی «خان» کوی «میرزا رضادالانی» است.

کاربران فضای مجازی با اشاره به آغاز عملیات مرمت و بازسازی این بنا در اوایل دهه ۱۳۹۰ توسط اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، اظهارات مقام های مسوول مبنی بر وجود مانعی بنام «تعدد وراث» در مرمت این بنا را «فرافکنی» و فرار از زیر بار مسوولیت خواندند و اعلام کردند چگونه در آن زمان این مشکل حل شده بود.

اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی اردیبهشت ماه ۱۳۹۲ اعلام کرد که مرمت حمام «خان» به نیمه رسیده و آواربرداری پشت بام، اجرای طاق و دزدها، شیب بندی و عایق کاری از جمله اقدامات مرمتی انجام گرفته در قسمت پشت بام حمام به شمار می روند.

در آن زمان گفته شد که آواربرداری داخل حمام، لایه برداری، مرمت طاق و گنبدها، اجرای کانال های نم زدایی در بخش سنتی، مسطح سازی کف و مرمت ترک های دیواره ها، دیگر اقدامات مرمتی انجام گرفته در حمام خان محسوب می شوند.

در آن زمان حتی مرمت ۲ جداره بیرونی حمام در قالب اجرای طاق نما و سردرب نیز به پایان رسیده و جداره دیگر نیز در دست مرمت بود.

هر چند در آن موقع اقدامات ارزشمندی برای مرمت و احیای حمام تاریخی «خان» انجام شد، اما روند احیای این سازه معماری میراثی پس از آن تا به امروز متوقف شده است.

ممانعت مالکان از مرمت حمام تاریخی «خان»  

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان‌شرقی نیز در گفت و گو با ایرنا، جلوگیری مالکان و تعدد وراث ملک مربوط به حمام خان را دلیل اصلی مرمت نشدن این بنای تاریخی در تبریز عنوان کرد.

مرتضی آبدار  با بیان اینکه ثبت حمام خان تبریز به دلیل عدم رضایت مالکین و وجود وراث متعدد تاکنون در فهرست میراث ملی محقق نشده است، افزود: با وجود اینکه میراث فرهنگی استان اقداماتی را در این زمینه انجام داده اما تاکنون منجر به نتیجه نشده است.

وی با تاکید بر اینکه بخش خصوصی و اشخاص مالک خانه ها و ابنیه تاریخی باید نسبت به صیانت از آثار تاریخی مسئولیت بیشتری از خود نشان دهند، اظهار داشت: طی سال های گذشته اقدامات میراث فرهنگی در راستای ثبت و احیای این بنا با اقدام حقوقی مالک مواجه و متوقف شده است.

آبدار ادامه داد: این در حالی است مالکین ابنیه های تاریخی باید توجه داشته باشند که مسئولیت بخشی از تاریخ این سرزمین را در دست دارند و نباید موجب از بین رفتن آنها شوند.

وی گفت: با توجه به سوابق موجود و اقدامات صورت گرفته از سوی شهرداری منطقه یک تبریز و استانداری آذربایجان شرقی در راستای تملک این بنا، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آمادگی دارد در صورت تملک این بنا از سوی شهرداری تبریز و یا تغییر نظر مالکین در زمینه نگهداری از آن وارد عمل شود.

آبدار اضافه کرد: میراث فرهنگی استان آمادگی دارد سبت به ارائه طرح مرمت و نیز خدمات فنی و مهندسی لازم در زمینه نجات بخشی و مرمت این اثر اقدام کند.

از ۲۰ سال قبل پیگیر مرمت حمام «خان» هستم

یکی از مالکان حمام تاریخی «خان» در تبریز نیز گفت: از ۲۰ سال قبل به منظور مرمت حمام به تمام مراجع ذی ربط مراجعه کرده ام تا بلکه مانع تخریب کامل این بنای با شکوه تبریز شده و هویت تاریخی این حمام ارزشمند را که نام و محل آن در اولین نقشه تبریز نیز به تصویر کشیده شده است، نجات دهم.

محمدحسین عباسقلی زاده ادامه داد: خلاصه بعد از تلاش های فراوان اواسط دهه ۸۰ بود که بنده پیگیر مجدانه حمام تاریخی خان شدم و با حمایت استاندار وقت، سازمان میراث فرهنگی، عملیات مرمتی حمام تاریخی خان را شروع نمود و اقدام به آغاز عملیات مرمتی این حمام نمود که این اقدام ارزشمند برای ساکنین این محله و سایر شهروندان تبریزی بسیار قابل تقدیر بود، ولی متاسفانه بعد از ۳۰درصد پیشرفت مرمت، به یکباره عملیات مرمتی حمام خان متوقف شد که اکنون ۵ سال از آن تاریخ میگذرد  و شاهدیم عملیات مرمتی حمام خان بصورت نصفه کاره به حال خود رها شده است

عباسقلیزاده با افسوس افزود: متاسفانه بخش هایی از حمام، به دلیل مرمت و مقاوم سازی در زمان مرمت تخریب شد، ولی دیگر ارگانی نجاتگر این حمام تاریخی نشد.

وی یادآوری کرد: در دیواره های این حمام  نقاشی های دیواری متعدد و منحصر بفردی وجود داشت که بدلیل نامناسب بودن شرایط جوی داخل حمام، همگی تقریبا تخریب شده و اکنون به جز چند نقاشی چهره چیزی بر دیوارها باقی نمانده است

وی در پایان خواستار توجه ویژه اداره کل میراث فرهنگی و شهرداری تبریز به این حمام ارزشمند تاریخی شد و اظهار امیدواری کرد با همت مسئولین این حمام قاجاری جانی دوباره بگیرد و از تخریب کامل نجات یابد.

در نهایت باید گفت هر چند نهادهای مسوول، گناه تخریب حمام تاریخی «خان» را به گردن مالکان و تعدد وراث آن می اندازند، اما افکار عمومی این توجیه را نمی پذیرد و انتظار دارد مسوولان امر با اشتراک تجربه از شهرهای دیگر و با تمسک به قوانین و مقررات، برای صیانت از میراث تاریخی تبریز، گام های جدی و عملی بردارند تا دست آیندگان از این داشته ها، در سال ها یا دهه های آتی، خالی نماند.

بدون شک فرافکنی و شانه خالی کردن از مسوولیت با استدلال های سست و ضعیف نمی تواند افکار عمومی را در چشم پوشی از نابودی نمادهای میراث فرهنگی و تاریخی کهن شهر تبریز، آن هم در روز روشن، اقناع کند؛ نمونه این امر را می توان در تخریب باقیمانده عمارت تاریخی و مجموعه دیوانی «عالی قاپو» در دوره پهلوی دید که با گذشت نزدیک به ۹۰ سال از آن واقعه، هنوز نیز مردم، عاملان آن را نفرین می کنند.