سایه ‌روشن‌های روابط ایران و آژانس در سال ۲۰۲۰

به گزارش روز سه‌شنبه پایگاه خبری بامدادفردا به نقل از ایرنا، «رافائل گروسی» آبان‌ماه سال ۱۳۹۸ پس از درگذشت ناگهانی یوکیا آمانو سکان آژانس بین المللی انرژی اتمی را برعهده گرفت.  او در انتخابات آژانس موفق شد به لطف حمایت آمریکا دو سوم آرای مورد نیاز را از آن خود کند و حمایت ۲۴ کشور عضو شورای حکام را به دست آورد. این سیاستمدار آرژانتینی با این حال خود را وابسته سیاست‌های آمریکا ندانسته و می‌گوید که برخورداری از سابقه حرفه‌ای عامل پیروزی او در انتخابات و غلبه بر رقیب  رومانیایی‌اش کورنل فروتا است.

گروسی ادعا می‌کند که در یک سال گذشته رویکرد آژانس را تجدید، و همچنان بی طرفی و استقلال عمل این نهاد بین‌المللی را حفظ کرده است. با این حال اولین قطعنامه ضد ایرانی آژانس پس از امضای برجام در دوره ریاست او بر این نهاد تصویب شد تا پرونده‌ای را در حوزه پادمان علیه ایران باز کند.

او با استناد به برخی ادعاهای مطرح شده از سوی دشمنان جمهوری اسلامی، مدعی فعالیت‌های اظهار نشده در گذشته و دسترسی به مکان‌هایی در ایران شد. ایران هم اتهامات مطرح شده را رد و درباره ماجراجویی علیه برنامه هسته‌ای کشور هشدار داد.

کاظم غریب آبادی نماینده جمهوری اسلامی ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی، ۲۹ خرداد گذشته با ایراد سخنانی در نشست فصلی شورا، با طرح این پرسش که چرا ایران به طور اتوماتیک دسترسی به این دو مکان را ارائه نمی‌کند تا سیاسی بودن آن‌ها را اثبات کند، گفت: به عنوان یک موضوع حاکمیتی، هیچ کشوری قلمرو خود را فقط براساس ادعاهای مستمر مطرح شده از سوی دشمن خود، به روی بازرسی‌ها باز نمی‌کند؛ حتی اگر بدیهی باشد که نتیجه، نادرست بودن این ادعاها را ثابت می‌کند.

با این حال آمریکا و متحدانش در یک اقدام سیاسی در ۳۰ خرداد به رغم مخالفت جدی چین و روسیه، قطعنامه‌ای را صادر و از ایران خواستند به ممانعت از دسترسی بازرسان آژانس به ۲ سایت در کشور پایان دهد و با آنها به طور کامل همکاری کند. این در واقع برای اولین بار در ۸ سال گذشته بود که آژانس درباره ایران قطعنامه صادر می‌کرد. آمریکا که به تیره شدن روابط ایران با آژانس دل‌خوش کرده بود، قصد داشت تا در نشست بعدی شورای حکام قطعنامه جدیدی را علیه ایران صادر و به این ترتیب پرونده را به شورای امنیت ارجاع دهد.

همزمان، آمریکا در نیویورک به طور رسمی درخواست داد تا قطعنامه‌های لغو شده شورای امنیت، بر اساس مکانیسم ماشه علیه ایران بازگردد. درخواستی که البته از سوی طرف‌های باقی‌مانده در برجام و اعضای دائم و غیر دائم شورای امنیت به صراحت مخالفت شد.

ایران ابتکار عمل را به دست گرفت

شهریور ماه گذشته ایران در برابر فشارهای آمریکا، ابتکار عمل را به دست گرفت و از مدیر کل آژانس برای سفر به تهران به منظور حل و فصل مسائل پادمانی دعوت به‌عمل آورد. همان زمان، بحث‌هایی درباره همزمانی سفر گروسی و درخواست آمریکا برای به‌کارگیری مکانیسم ماشه مطرح شد که این موضوع از سوی ایران مردود اعلام شد.

غریب آبادی پیش از سفر گروسی به تهران گفت: اجازه نخواهیم داد دیگران روابط آژانس و ایران را به ویژه در شرایط حساس فعلی مدیریت کنند. مهم است این اطمینان در تهران داده شود که آژانس بر مبنای سه اصل بی طرفی، استقلال و حرفه‌ای‌گری حرکت خواهد کرد و در مسائل پادمانی نیز فراتر از اصول استاندارد و ارزیابی‌ها و داده‌های مستقل خود عمل نخواهد کرد. تنها در این صورت است که سوءتفاهمات می‌تواند رفع شده و همکاری‌ها تداوم یابد.

متعاقبا محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان در حاشیه افتتاح میز خدمت کنسولی در جمع خبرنگاران تصریح کرد که سفر گروسی هیچ ارتباطی با مکانیسم ماشه ندارد و افزود: جمهوری اسلامی ایران براساس همین اصل شفافیت همیشه آماده همکاری با آژانس بوده است.

ظریف ادامه داد: البته اجازه نمی‌دهیم کسانی که مخالف اهداف آژانس هستند و هم  با داشتن سلاح هسته‌ای مخل صلح و امنیت در منطقه ما و جهان هستند یعنی رژیم صهیونیستی و آمریکا که تنها استفاده کننده از سلاح هسته‌ای است، بتوانند اهداف آژانس را به سخره بگیرند و با آن بازی کنند.

وزیر خارجه عنوان کرد: گفت‌وگوهای خیلی زیادی در طول ماه‌های گذشته با آژانس داشتیم و سفر مدیرکل آژانس در ادامه همان گفت‌وگوهاست که برای همکاری ایران و آژانس بسیار مهم است.

بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی نیز یک روز قبل از سفر گروسی ابراز امیدواری کرد که این سفر به رفع نگرانی‌های دو طرف کمک کند.

کمالوندی همچنین درخصوص دو مکانی که آژانس خواستار دسترسی به آن‌هاست، گفت: «یکی از این دو مکان در اطراف “شهرضای” اصفهان و دیگری در نزدیکی تهران قراردارد».

سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران تاکید کرد از ابتدا ایران با دسترسی به اماکن هسته‌ای خود مخالف نبوده است، اما معتقد است سوالات آژانس باید مبتنی بر مبانی، مدارک و دلایل جدی باشد. او همچنین تصریح کرد سوالات مبتنی بر ادعاهای معطوف به جاسوسی و مواردی از این دست به هیچ وجه مقبول نبوده و نخواهد بود و فراهم آوردن امکان دسترسی برای آژانس مشروط به آن است که سوالات و ابهامات یک بار و برای همیشه تمام شود.

از سوی دیگر، سعید خطیب‌زاده سخنگوی وزارت خارجه (دوشنبه/سوم شهریور ماه) درباره سفر رافائل گروسی بیان کرد: روابط ایران و آژانس همواره از اهمیت بالایی برخوردار بوده، البته فراز و نشیب‌هایی در سال‌های گذشته داشته است. به اذعان آژانس، بیشترین بازدیدها و دسترسی‌ها در طول تاریخ آژانس در ایران اتفاق افتاده است.

وی گفت: مدیرکل و معاونان و کارشناسان آژانس به تناوب به ایران سفر کرده‌اند. از پاییز گذشته که گروسی انتخاب شد منتظر این سفر بودیم، ولی کرونا آن را به تعویق انداخت. در چند ماه گذشته مشکلاتی بین ایران و آژانس رخ داد و مذاکرات فشرده‌ای صورت گرفت که نتایج آن در این سفر مشخص می‌شود. مادامی که آژانس بیطرفانه و مستقل و به دور از فشارهای سیاسی و طرف‌های سوم عمل کند، در چارچوب فنی هیچ مشکلی بین ایران و آژانس نبوده، نیست و نخواهد بود و ان‌شاءالله در چارچوب توافقات قبلی ایران و آژانس مسائل حل خواهد شد.

بالاخره دوشنبه شب (۳ شهریور) گروسی وارد تهران شد و پیش از ظهر سه‌شنبه (۴ شهریور) در محل سازمان انرژی اتمی حضور یافت و با علی‌اکبر صالحی معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی در حدود دو ساعت به گفت‌وگو پرداخت و پس از آن، در نشست خبری مشترک شرکت و به سوالات خبرنگاران پاسخ داد.

وی در سخنان خود تاکید کرد که اجازه نخواهد داد کسانی از آژانس برای اهداف خود سوء استفاده کنند.

او خاطرنشان کرد: از زمانی که تصدی آژانس را به عهده گرفته ام، همکاری بین ایران و آژانس هیچ مشکلی نداشته است و این را قبول ندارم که از زمان تصدی بنده تغییری در روند و عملکرد آژانس ایجاد شده باشد.

گروسی با بیان اینکه بناست همکاری سازنده ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی ادامه یابد، گفت: رابطه ما با ایران همکاری و ارتباط فشرده ای بوده و ایران یکی از کشورهایی است که بخش قابل توجهی از فعالیت‌های آژانس از نظر فعالیت‌ها و حضور بازرسان مختلف در آن انجام شده است.

وی درباره رابطه ایران و آژانس هم گفت: ‌رابطه ایران و آژانس مهم است. ضمانت می‌دهم که نفوذی بر کار آژانس نیست، ولی فشار هست، که این هم بخشی از سیاست جهانی است. تا جایی که می‌توانیم، اجازه نمی‌دهیم فشارها روی ما اثر بگذارد.

مدیرکل آژانس در جریان این سفر با شمار دیگری از مقامات کشورمان از جمله رئیس جمهوری و وزیر امور خارجه دیدار کرد.

ظریف در دیدار با گروسی با بیان اینکه جمهوری اسلامی به دنبال ادامه همکاری با آژانس در شرایط عادی و در چارچوب مقررات بین‌المللی است، ابراز امیدواری کرد با حل اختلافات موجود براساس اعتماد متقابل، همکاری‌های دو طرف در چارچوب مقررات پادمانی و بر مبنای حسن نیت ادامه یابد. مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز تأکید کرد که آژانس وظایف خود را بر اساس اصول بیطرفی و حرفه‌ای‌گری و همچنین در چارچوب صرف ملاحظات فنی انجام می‌دهد.

گروسی متعاقبا با رئیس جمهوری کشورمان دیدار کرد. حجت الاسلام و المسلمین حسن روحانی در این دیدار یادآور شد که روابط ایران با آژانس در سطح بسیار خوبی است و پیام سفر مدیرکل آژانس به تهران برای جهانیان این است که ایران مثل گذشته آماده است در چارچوب پادمان با آژانس همکاری نزدیکی داشته باشد.

در پایان این سفر نیز بر اساس توافق صورت گرفته، بیانیه‌ مشترک ایران و آژانس منتشر شد.

در این بیانیه، آژانس بین المللی انرژی اتمی و جمهوری اسلامی ایران توافق کردند تا همکاری‌های خود را بیش از پیش تقویت کرده و اعتماد متقابل را به منظور تسهیل اجرای کامل موافقتنامه جامع پادمان و پروتکل الحاقی به آن، که از ۱۶ ژانویه ۲۰۱۶ به صورت موقت و داوطلبانه توسط ایران در حال اجرا است، ارتقاء بخشند.

هنر دیپلماسی

سفر مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ایران، واکنش ها و بازتاب های مختلفی از سوی برخی دولت ها، شخصیت ها، کارشناسان و رسانه های بین المللی به دنبال داشت که در بیشتر آن‌ها بر این مساله تاکید شده که ایران با اتخاذ تدبیر دیپلماتیک، ضمن به انزوا کشاندن آمریکا باعث شد تا جلوی صدور قطعنامه شورای حکام و ارسال موضوعات پادمانی به شورای امنیت گرفته شود.

آمریکا پس از شکست مفتضحانه‌ای که در شورای امنیت سازمان ملل متحد برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران و به‌کارگیری مکانیسم ماشه تجربه کرد، امید داشت که از تیرگی روابط ایران و آژانس در راستای نابودی برجام بهره برداری کند. با این حال، قریب به اتفاق تحلیل‌ها موید این واقعیت است که تدبیر هوشمندانه کشورمان باعث تقویت رابطه با آژانس شد و آخرین تیر ترکش آمریکا برای نابودی برجام و همچنین گشودن پرونده ای جدید در شورای حکام و شورای امنیت را منهدم کرد.

نشریه فوربس با پرداختن به مزایای برجام و موثر بودن این توافق در محدود کردن برنامه هسته ای ایران، نوشت: واقعیت این بود که ایران بمب اتم نمی خواست، و حتی پس از کناره گیری آمریکا از برجام، این کشور در برجام ماند و به همکاری خود با آژانس ادامه داد. توافق ایران و آژانس هم چیزی جز رویه های استاندارد راستی آزمایی آژانس که برای همه کشورها اجراء می شود، نبوده است. این اقدام نشان داد که جهان می تواند بدون کمک و حضور آمریکا، با ایران بر سر اجرای تعهدات هسته ای  به توافق برسد.

نیویورک تایمز با انتشار خبر توافق ایران و آژانس در ۲۶ آگوست نوشت: با این توافق، ایران مسیر دشمنی خود را با جامعه بین المللی بر سر موضوع هسته ای معکوس نمود، که در نتیجه سبب جدایی بین قدرت های جهانی و انزوای فزاینده آمریکا گردیده است.

«وال استریت ژورنال» هم در مقاله‌ای نوشت: ارائه دسترسی به آژانس می‌تواند به انحراف فشارها از سوی واشنگتن که به دنبال احیای تحریم های ایران است، کمک کند. جمع آوری نمونه ها از دو سایت و همچنین بررسی و اعلام نتیجه در مورد آنها، ماه ها به طول خواهد انجامید که در نتیجه، هرگونه از سرگیری تحریم ها را تا قبل از انتخابات ماه نوامبر آمریکا غیر محتمل می سازد.

همچنین نشریه انرژی «اینتلیجنت» با انتشار مطلبی در این خصوص نوشت: تهران با موافقت برای اجازه دسترسی بین المللی به دو مکان مورد سوال از  سوی آژانس، به تلاش واشنگتن برای بازگشت سریع تحریم های سازمان ملل علیه ایران، ضربه زد. اگر این توافق رخ نمی داد، با توجه به اینکه آژانس مجبور به ارائه گزارش عدم پایبندی به شورای امنیت علیه ایران می‌گردید، دیوار مخالفت شورای امنیت سازمان ملل برای بازگشت سریع تحریم ها در ماه سپتامبر ممکن بود شکسته شود.

این نشریه می‌افزاید:‌ متن بیانیه مشترک ایران و آژانس حاکی از یک پیشرفت غیرمنتظره در این خصوص می باشد. بواسطه اجازه ورود بازرسان به دو مکان مورد نظر، تهران توانست یک چماق برافراشته شده از سوی واشنگتن را از سر بردارد.

اینتلیجنت با بیان این احتمال که بواسطه عدم حل این موضوع، یکپارچگی موجود در شورای امنیت سازمان ملل در مخالفت با بازگشت سریع تحریم ها شکسته شود، افزود: توافق ایران با آژانس پس از ماه‌ها تلاش آمریکا برای جلب حمایت شورای حکام علیه ایران به بهانه عدم همکاری در دسترسی به سایت های مشکوک خود حاصل شد.

به نوشته این نشریه، این رویداد بزرگ دیپلماتیک در یک زمان حساس و به موقع رخ داد و ظاهرا آژانس دیگر هیچ سوالی با توجه به اسناد موجود از ایران نخواهد کرد.

اینتلیجنت، ادبیات بیانیه مشترک ایران و آژانس را فوق‌العاده توصیف کرد و افزود:‌ جمهوری اسلامی دلیل قانع کننده ای برای اجازه دسترسی به آژانس داشت؛ چرا که در غیر این صورت، احتمال داشت پرونده این کشور در نشست بعدی شورای حکام به شورای امنیت ارجاع داده شود. اما هم اکنون، این مسیر بسته شده است.

آژانس و احیای برجام

با چراغ سبز رئیس جمهوری منتخب آمریکا برای بازگشت به برجام، مدیرکل‌ آژانس اخیرا اظهارنظرهایی را در این خصوص مطرح کرده که با واکنش‌هایی از سوی ایران روبرو شده است.

رافائل گروسی به تازگی در گفت‌وگو با خبرگزاری رویترز مدعی شده که احیای برجام در دوره ریاست‌جمهوری جو بایدن نیازمند حصول سند جدیدی است که چگونگی برگشت پذیری گام های ایران را تعیین کند.

وی ادعا کرد که موارد تخطی از برجام خیلی بیشتر از آن است که بتوان به وضعیت اولیه بازگشت.

مدیر کل آژانس در ادامه این ادعا افزود: نمی‌توانم باور کنم که خیلی راحت از بازگشت به خانه اول حرف می‌زنند، چرا که خانه اول دیگر وجود ندارد.

گروسی ادعای خود را اینگونه ادامه داد: واضح است که باید پروتکل یا یک توافق یا تفاهم‌نامه یا اسناد کمکی باشد که به طور واضح مشخص کند چه کاری باید انجام شود. اما (مسئله این است که در مقایسه با قبل) مواد هسته‌ای بیشتر، فعالیت بیشتر و سانتریفیوژهای بیشتری وجود دارد و موارد بیشتری هم در حال اعلام است. خوب، این‌ها چه می‌شود؟ این سوالی برای آن‌ها در سطح سیاسی است که باید درباره آن تصمیم بگیرند.

او همچنین در مصاحبه دیگری، گفت‌وگوهای بایدن با آژانس درباره بازگشت به برجام را ضروری خوانده است.

این در حالیست که سفیر و نماینده دائم کشورمان نزد سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین تصریح کرده که این توافق دوباره مذاکره نمی شود و در صورت احیای آن، نیازی به سند جداگانه برای آژانس نیز نخواهد بود.

کاظم غریب آبادی در توئیتی تصریح کرد:‌ تنها نقش آژانس، نظارت و راستی آزمایی اقدامات مرتبط هسته ای و ارائه گزارشات بروز رسانی واقعی در این خصوص است. ارائه هرگونه ارزیابی در مورد اینکه این تعهدات چگونه اجرا می شوند (به‌عنوان مثال، اشاره به عباراتی مانند نقض)، قطعا فراتر از ماموریت محوله به آژانس بوده و باید از آن اجتناب شود.

وی خاطر نشان کرد: آژانس نقش و سهم خود را به هنگام مذاکرات برجام ایفاء کرد. تعهدات اعضاء و وظایف آژانس به طور ظریف و دقیقی مکتوب شده و مورد توافق قرار گرفت و هر طرفی می داند که برای اجرای توافق چه کاری باید انجام دهد.

سفیر کشورمان با تاکید بر اینکه «برجام مورد مذاکره مجدد قرار نمی گیرد»، خاطرنشان کرد: در صورت احیای آن، ضرورتی برای یک سند، توافق یا تفاهم جدید در رابطه با نقش آژانس نیز وجود ندارد.

ایران ۲ سال پس از خروج یکجانبه آمریکا از برجام و تعلل طرف‌های اروپایی در عمل به تعهداتشان در این توافق، گام‌هایی را تحت نظارت آژانس برای کاهش تعهداتش آغاز کرد.

بر این اساس، ایران با صدور بیانیه‌ای در ۱۵ دی ماه ۱۳۹۸، آخرین گام کاهش تعهدات برجامی خود را اعلام کرد که طبق آن، تهران دیگر هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه) نخواهد داشت و از این پس، برنامه هسته‌ای ایران فقط بر اساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز طبق روال ادامه می‌یابد.

جمهوری اسلامی ایران همواره اعلام کرده است در صورت اجرای تعهدات برجامی از سوی دیگر طرف های این توافق بین المللی، به گونه ای که از منافع خود تحت برجام بهره مند شود، گام های برداشته شده در مسیر کاهش تعهدات برجامی از  سوی تهران به سرعت برگشت پذیر خواهد بود.

اینک که سیاست های تهاجمی آمریکا و متحدان دونالد ترامپ در قبال ایران شکست خورده و دشمنان ایران نتوانستند از کانال آژانس به توافق هسته‌ای لطمه ای وارد کنند، ضروری است که این سازمان هم از چارچوب ماموریتی که وفق برجام بر عهده دارد خارج نشده تا اوضاع پیچیده نشود.