دستی بر «آتش» عرفانی یونس امره

کتاب «آتش؛ زندگی عرفانی یونس امره» دربردارنده رمانی است که پروفسور اسکندر پالا، استاد دانشگاه استانبول در رشته ادبیات دیوانی ترک، نوشته است. وی در این رمان، زندگی عرفانی و سفرهای یونس امره را به شیوایی نقل کرده است؛ یونس امره عارف و شاعر انسان‌گرای ترکیه در قرن چهاردهم میلادی هم عصر مولانا در آناتولی زندگی می‌کرد. یونس امره مثل عارفان، صوفیان و شاعران دیگر برای تربیت نفس و تزکیه روح به اقصی نقاط سرزمین‌های اسلامی آن روز سفرهای زیادی داشته است.

یونس امره که در فاصله سال‌های ۶۳۸ تا ۷۲۰ هجری قمری در آناتولی زیسته، اصلی‌ترین نماینده زبان‌های گفتاری و نوشتاری ترکان اوغوز در آن سرزمین است. وی نقش مهمی در شکل‌گیری شیوه‌ای داشت که اکنون با نام ترکی قدیم آناتولی شناخته می‌شود؛ شیوه مذکور نخستین برگ از دفتر زبانی است که امروز نام ترکی ترکیه بر آن نهاده شده است.

یونس امره یکی از نامدارترین چهره‌های ادبیات ترکی، شاعر متصوفی است که توانست از عناصر ریشه‌دار فرهنگ ترکان در بیان مفاهیم عرفان اسلامی بهره گرفته، با سروده‌هایش به دل مرده مردمان نفسی تازه ببخشد و آنها را با عشق ناب و حقایق الهی آشنا کند. او هم عاشق بود و هم واعظ.

در منابع قدیمی نام و تخلص شاعر، همواره یونس امره ذکر شده، اما او گاه در شعرهایش از تخلص‌های زیر هم استفاده کرده است: یونس، عاشق یونس، بیچاره یونس، قوجا یونس، یونس دده‌م، تاپدوق یونس، مسکین یونس و درویش یونس.

از یونس امره دو اثر به جا مانده است: رساله النُصحیه (کتاب اندرز) و دیوان الهیات (شعرها). رساله النصحیه پندنامه‌ای است متصوفانه که در قالب مثنوی و با هدف شرح مراحل سیروسلوک معنوی سروده شده است، رساله با احتساب سیزده بیت آغازین، ششصد بیت دارد.

«دیوان الهیات» تجلی‌گاه هنر اصلی یونس امره است. عشق و ایمان شاعر، اندیشه‌هایش پیرامون توحید و زیبایی‌های الهی به صورت تمام‌قد در این مجموعه بازتابانیده شده است. یونس در دیوانش افزون بر شعرهای عرفانی و نطق یا نفس، اگرچه بسیار اندک طبع خود را در انواع شعری مناجات، نعت، استشفاء، معراج‌نامه، وجودنامه، صلاهنامه، نصیحت‌نامه، بهارنامه، شطحیه، محشرنامه، لغز و فتوت‌نامه نیز آزموده است.

فصل نخست کتاب «آتش؛ زندگی عرفانی یونس امره» به بررسی موضوعات زیر می‌پردازد: زادگاه و مزار یونس، تخلص شاعر، زندگی خانوادگی، امّی بودن یا امّی نبودن وی، سفرهای شاعر و طریقت او؛ البته در خصوص اغلب موارد مورد اشاره، چندوچون‌های بسیاری است و نمی‌توان با قاطعیت به ابراز نظر پرداخت. مولف دیدگاه‌های متنوع و متفاوت مطرح پیرامون هر مقوله را گردآورده و کوشیده بر اساس اسلوب‌های پژوهشی، به تنظیم اثر مبادرت بورزد.

در فصل دوم زندگی داستانی یونس امره در مناقب عرفانی مورد بازبینی قرار گرفته است. بین این مناقب، گروهی به امی بودن شاعر تاکید دارند و برخی دیگر به اهل علم و مدرسه بودن وی. دیدگاه سومی هم است که می‌گوید: ‌می‌توان قبول کرد درویشی امی سروده‌های آیینی و شعرهای عرفانی کوتاهی نوشته باشد؛ اما یونس مثنوی‌ای با بیش از پانصد بیت سروده که نوشتن‌اش برای فرد امی غیرممکن است؛ همان قدر که ادعای ناتوانی شاعر در تلفظ «حروف هجاء» دیدگاهی افراطی است، به تمامی اهل علم و مدرسه دانستن این درویش بی‌ریا نیز نشان از تفریط دارد.

در فصل سوم، آثار یونس معرفی و به شکل مختصر بررسی شده و فصل پایانی کتاب گذری بر جهان شعری یونس امره دارد.

در بخشی از این فصل می‌خوانیم: نبوغ اصلی یونس را باید در حساسیت هنرمندانه وی در کاربرد زبان ترکی جستجو کرد. او بنیان‌گذار زبان معناگرا و متصوفانه ترکی است. ترکی با قلم او بعد زیبایی‌شناختی یافته، ادبی شده و برای بقا جانی دوباره گرفته است.

زبان شعری وی تمام غنای تمدن اسلامی ترکان و ارزش‌های اعتقادی آنها را در آن مقطع در خود درونی کرده و بازتابانده است. در آن ایام زبانی که یونس برای شاعری برگزید، همچون طفلی نوپا بود که هنوز قادر نیست روی پاهای خودش بایستد. در چنان شرایطی شاعر توانست زبان ساده‌ای را که در کوچه‌ها و خانه‌ها به کار می‌رفت، به خدمت معنا درآورد.

وی کلمات را در کارکرد خاصی که خود مراد می‌کند به خدمت گرفته و موفق شده معانی بلند مد نظرش را با زبانی ساده بیان کند. یونس توانست با کلامش تن‌پوشی از عشق و دانایی بر قامت زبان ترکی بدوزد؛ اسلوب حاکم بر شعرهای او اسلوب گفتاری است و راز جاودانگی شعرهای عرفانی‌اش در ذهن مردم چیزی نیست جز بیان حقایق الهی به واسطه‌ی زبانی که مردم روزانه با آن سخن می‌گفتند.

این کتاب توسط اسکندر پالا نوشته شده و کاظم آذری سیسی آن را ترجمه کرده است؛کتاب در شمارگان  ۱۰۰۰ جلد توسط انتشارات اختر به زیور طبع آراسته شده است.